سرویس سیاست مشرق - با نزدیک شدن به انتخابات خرداد ۱۴۰۰ کشور با تحولات مختلفی مواجه شده است. از سویی نمایندگان وزارت خارجه در وین حضور دارند تا فرآیند احیای برجام را در پیش گیرند، از سویی دیگر حملات شدیدی علیه وزیر کابینه صورت گرفته است، همچنین مردم ایران روزهای سختی را هم ازنظر معیشت و هم بیماری کرونا سپری می‌کنند؛ اما سؤال این است که آیا این تحولات ربطی به یکدیگر دارند؟ و اینکه چه سناریوی محتملی این تحولات را پیش می‌برد؟

تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای علی‌رغم واضح بودن سیاست نظام در برابر ایالات‌متحده مبنی بر رفع همه تحریم به‌منظور ورود دوباره به توافق هسته‌ای، به وین سفر کرد؛ هرچند این سفر از ابعاد مختلفی قابل‌بررسی است، اما این سفر در حالی صورت گرفت که از سویی زمان به سود جمهوری اسلامی ایران در حال سپری شدن بوده و از سویی دیگر فشار بین‌المللی علیه آمریکا بایدن وارد شده بود تا تحریم‌های خود را از میان بردارد؛ اما این حضور، آن‌هم به‌منظور تصریح حرف مصرح نظام مبنی بر لغو همه تحریم‌ها و راستی آزمایی، این فرصت را فراهم خواهد کرد تا دولت بایدن بتواند توپ را در زمین ایران قرار دهد و امکان اجماع سازی‌های بعدی را با رفع حداقلی (و یا تعلیق) برخی تحریم‌ها به وجود آورد.

درهرصورت چنانچه انتظار می‌رفت تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای گزارشی را برای مجلس شورای اسلامی و کمیسیون امنیت ملی که با وضع قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها» سبب تقویت موضع ایران در برابر غرب بدعهد و زیاده‌خواه شد، ارسال نکرده است و علاوه بر این به نخبگان علمی این اجازه را نداده تا با مشارکت فعال مانع از حصول تجربه تلخ برجام شوند. [۱] لذا اطلاعات محدودی نسبت به روند مذاکرات وین وجود دارد و بعضاً این سایر طرف‌ها هستند که اطلاعاتی را در اختیار رسانه‌ها قرار می‌دهند. این در حالی بوده که تجربیات مختلف کشور در سال‌های اخیر و در موارد مانند برجام و لوایح مبارزه با پول‌شویی نشان داده که تصمیمات مهم مؤثر بر سرنوشت کشور مستلزم بررسی کارشناسی و علمی دقیق‌تر و عدم تکیه صرف بر نظرات وزارت خارجه است. بر همین اساس، دولت‌های غربی به‌آسانی توانسته‌اند از این ضعف، حداکثر بهره‌برداری را در تضییع حقوق ملت ایران ببرند. البته امید است که نمایندگان وزارت خارجه در وین منافع ملی را دنبال کنند و از ارجحیت بخشی منافع جناحی در این مذاکره اجتناب کنند.

اما در اینجا خوب است به نقش یکی از اندیشکده‌های آمریکا در روند برجام و تحولات متعاقب آن پرداخته شود. گروه بین‌الملل بحران ازجمله اندیشکده‌هایی است که در سیاست خارجی ایالات‌متحده نقشی اساسی بازی می‌کند.

این اندیشکده نقش تأثیرگذاری در روابط ایران و آمریکا ایفا کرده است. [۲] یکی از مسائل مهمی که سؤالاتی پیرامون ارتباطات خاص این گروه و تأثیرات آن‌ها بر سیاست خارجی ایران ایجاد کرده، انتشار گزارشی تحت عنوان «ایران و ۵+۱: حل مکعب روبیک هسته‌ای» چند ماه پیش از امضای توافق برجام توسط گروه بین‌المللی بحران بود که تقریباً بالای ۹۰ درصد این متن دقیقاً همان متن برجام بود. اتفاقی که بعد از انتشار متن برجام مورد تعجب کارشناسان روابط بین‌الملل قرار گرفت. [۳] همچنین این گروه در موارد ذیل نقش برجسته‌ای داشته است: تلاش برای آغاز برجام منطقه‌ای از یمن، اتخاذ راهبرد صبر تا پایان دولت ترامپ، تبادل زندانیان و تلاش برای مذاکره مجدد با آمریکا و توصیه برای اجرای کامل FATF از سوی ایران. این گروه در ژانویه ۲۰۲۱، سند جدیدی را منتشر کرد مبنی بر لزوم احیای برجام توسط دولت بایدن و روحانی. با مطالعه این سند چند نکته جالب به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد که گویا ریل‌گذاری مذاکرات از قبل طراحی و گام‌ها مجدداً از سوی این گروه نشان داده شده است. [۴] جالب اینجاست که این گزارش در آخرین روزهای ریاست رابرت مالی بر گروه بین‌المللی بحران و پیش از انتصاب به‌عنوان نماینده دولت بایدن در امور ایران منتشر شده است.

بر اساس متن منتشر شده، یکی از بخش‌های اصلی مذاکرات وین، تلاش برای از میان برداشتن دیوارهای بی‌اعتمادی ملت ایران نسبت به بدعهدی‌های آمریکا و غرب در طول سال‌های بعد از برجام است. در این گزارش آمده که آمریکا قصد ندارد از طریق رفع همه تحریم‌ها این دیوار بی‌اعتمادی را فروبریزد و صرفاً به دنبال از میان برداشتن برخی تحریم‌ها است؛ مواردی که به نظر می‌رسد بیشتر جنبه فرعی و نمایشی داشته باشد. به‌عنوان‌مثال در یکی از بندهای این گزارش آمده که قرار است تا ایالات‌متحده با اعطای وام ۵ میلیارد دلاری صندوق بین‌المللی پول به ایران موافقت کند:

«آمریکا و متحدان اروپایی‌اش می‌توانند از درخواست وام ایران از صندوق بین‌المللی پول حمایت کنند. این وام می‌تواند به‌صورت اعتبار از طریق کانال مالی سوئیس به ایران تعلق بگیرد و برای خرید واکسن کووید-۱۹ از سامانه کووکس (که رسماً به‌عنوان نهاد تسهیل گر دسترسی جهانی به واکسن‌های کووید-۱۹ شناخته می‌شود و ائتلافی جهانی برای توزیع واکسن است)، تجهیزات پزشکی و دیگر کالاهای انسان دوستانه استفاده شود.»[۵]

این وام درواقع همان وامی است که در روزهای سخت کرونایی سال گذشته به ایران داده نشد. حال‌آنکه آمریکا که باید تمام تحریم‌ها را لغو کند، قرار است این وام به‌صورت یک امتیاز فرعی و نمایشی، از طریق کووکس صرف خریداری واکسن خارجی کرونا در مقیاس گسترده برای ملت ایران شود. واکسن‌هایی که غالباً ساخت کشورهای غربی است و نسبت به کارآمدی آن‌ها ابهام‌های جدی علمی وجود دارد.

هرچند نمی‌توان از بی‌تدبیری تعمدانه در سفرهای نوروزی به‌صورت قطع سخن به میان آورد اما نتایج حاصل‌شده از این بی‌تدبیری دولت، این فضا را مهیا کرده که با خریداری گسترده واکسن‌های خارجی به‌نوعی بخش زیادی از رنج سال‌های فشار حداکثری که بر شانه‌های ملت ایران وارد شده به فراموشی سپرده شود و جریان‌های رسانه‌ای داخلی حامی دولت به همراه جریان‌های رسانه‌ای خارجی به برجسته کردن این اقدام به ظاهر بشردوستانه آمریکا بپردازند. در این صورت در نگاه افکار عمومی و بدون آنکه بایدن امتیاز ویژه‌ای داده باشد، آمریکای بایدن با آمریکای ترامپ تمایز جدی خواهد داشت. حال شاید هجمه‌های وسیع و شدید دولت علیه وزیر بهداشت بیشتر قابل‌درک باشد. دکتر نمکی به‌عنوان وزیری پرکار با کارنامه‌ای مناسب در مدیریت بحران کرونا با شرایط تحریم بین‌المللی امروز آماج حملات دولت قرار گرفته است؛ این در حالی است که کمتر کسی است که التماس‌ها و قسم‌های او را برای کنترل سفرهای نوروزی از خاطر برده باشد. [۶]

در روزهای پیش روحانی با تأکید بر خرید واکسن خارجی عنوان کرده بود: «ما باید انواع واکسن‌هایی که می‌توان به کشور وارد کرد را به کشور وارد کنیم و شرکت‌های خصوصی در این زمینه تلاش کنند؛ ‌ چراکه ما نمی‌توانیم منتظر واکسن داخلی در تابستان امسال باشیم.» البته وزیر بهداشت در واکنش به سخنان چند روز قبل رئیس‌جمهور گفته بود: «در زمینه حرف غیر کارشناسی از محل مورد اعتماد کارشناسی مردم، اگر انتظار تک‌صدایی داریم، اشتباه است. من نمی‌توانم با سلامت مردم مصالحه کنم.»[۷]

هجمه‌ها علیه وزیر بهداشت در حالی صورت می‌گیرد که او مانع از ورود واکسن‌های غیر معتبر غربی شده که حتی در اروپا هم نتوانسته اعتماد مردم را به دست آورد و مراحل تائید علمی را به‌صورت صحیح طی نکرده است. دکتر نمکی ازجمله مقاماتی دولتی بوده که سعی کرده منافع ملت ایران را بر منافع جناحی دولت ارجحیت ندهد.

در یکی دیگر از اظهارنظرها، دکتر روحانی در جلسه پیشین ستاد ملی مقابله با کرونا اظهار داشته بود: «ما باید در اردیبهشت و خردادماه که ماه‌های بسیار حیاتی است از واکسن‌های خارجی استفاده کنیم و همه شرکت‌ها مجاز هستند؛ بنابراین هر شرکت و مؤسسه‌ای برای واردات واکسن کوچک‌ترین مشکلی دارد مستقیم با دفتر رئیس‌جمهوری مکاتبه کند و من مستقیم این مسئله را دنبال می‌کنم؛ چون به‌راحتی می‌توان در هفته‌های آینده میلیون‌ها دوز واکسن وارد کشور شود و واکسن می‌تواند از مردم در مقابل مرگ به‌خوبی محافظت کند.»[۸] این در حالی بوده که وزیر بهداشت درباره واردات واکسن و شرایط لازم برای این کار هم نکاتی را مطرح کرد که برخی این موارد را نپسندیدند. دکتر نمکی پیش‌تر گفته بود ما واکسنی را که برای ملت ضرر داشته باشد وارد نمی‌کنیم و ابزار آزمایش هیچ کشوری نمی‌شویم. [۹]

دولت تدبیر و امید اکنون با نزدیک شدن به عمر ۸ ساله خود کارنامه نه‌چندان موفقی از خود به‌جای گذاشته و تنها دستاورد برجسته دولت برجامی بوده که فشار حداکثری علیه ملت ایران و قتل و ترور را نصیب چهره‌های علمی و میدانی مقاومت کرده است. غرب نیز به‌خوبی از این کارنامه پر از خالی آگاه است و سعی دارد در مدت باقی‌مانده از این تک دستاورد به نفع خود بهره ببرد؛ موضوعی که در جاهای مختلف گزارش گروه بین‌المللی بحران نیز به آن اشاره شده است. [۱۰]

اما احیای برجام که هدف غرب از آن باز کردن بابی برای مذاکره در باب مسائل منطقه‌ای است، نیاز به برخی اعتمادسازی‌ها و اقدامات فرعی و نمایشی دارد که با مواردی نظیر خرید واکسن به‌خوبی برآورده می‌شود؛ بنابراین به نظر می‌رسد که دولت تلاش می‌کند تا از سویی با خلاصه کردن بی‌تدبیری به شخص دکتر نمکی از زیر بار این فاجعه ملی در کنترل کرونا شانه خالی کند و از سویی دیگر با کنار زدن این وزیر متعهد بتواند واردات گسترده واکسن را به‌عنوان یکی از بندهای توافق برای تطهیر چهره غرب بدعهد و دستاورد سازی برای انتخابات ۱۴۰۰ دنبال کند.